HƯỚNG CẢI CÁCH NÀO CHO THUẾ THU NHẬP CÁ NHÂN?

Đứng ở góc độ ngân sách nhà nước, thuế thu nhập cá nhân (TNCN) là một nguồn thu quan trọng của nhiều quốc gia. Theo sự thay đổi của môi trường kinh tế xã hội thì chính sách thuế này cũng thay đổi để hài hòa giữa mục tiêu tăng trưởng và cân đối ngân sách của chính phủ. Cũng như nhiều nền kinh tế đang phát triển hay có thu nhập thấp khác, Việt Nam cũng đang đối mặt với yêu cầu khách quan là phải cải cách sớm và nhanh chính sách thuế TNCN. Và kinh nghiệm ở nhiều nơi cho thấy việc cải cách phải cân nhắc nhiều khía cạnh khác nhau.

Quan tâm của chính phủ

Có một thực tế không thể bỏ qua là chi ngân sách của tất cả các chính phủ năm sau đều cao hơn năm trước, và phần gia tăng này phải được bù đắp chủ yếu qua thuế. Các nguồn thuế chính ở đây là thuế tiêu dùng, thuế gắn với tiền lương (bảo hiểm xã hội), thuế thu nhập cá nhân, và thuế doanh nghiệp. Căn cứ vào dự trù chi ngân sách mà nguồn thu từ cá nhân hay doanh nghiệp sẽ được điều chỉnh sao cho phù hợp với mục tiêu điều hành của chính phủ trong một giai đoạn nào đó. Chẳng hạn nếu tăng thuế từ cá nhân sẽ giảm thuế cho doanh nghiệp và ngược lại.

Nhưng không chỉ vậy, các chính phủ còn quan tâm đến tính hiệu quả của việc thực thi thuế cũng như tính cạnh tranh trong môi trường quốc tế.

Tính hiệu quả thể hiện qua sự đơn giản của chính sách thuế (simplification), việc tuân thủ chính sách thuế (compliance) cũng như quản lý việc thu thuế (administration). Lấy ví dụ như một trong những bức xúc hiện nay trong chính sách thuế TNCN của Việt nam là khấu trừ thuế 10% đối với thu nhập vãng lai từ 2 triệu đồng trở lên. Hệ lụy của vấn đề này là số hồ sơ giải quyết hoàn thuế nhiều đến mức gây quá tải cho cơ quan thuế. Chẳng hạn như trong 6 tháng đầu năm, cục thuế Tp.HCM đã phải nhận 722.553 hồ sơ quyết toán thuế với số tiền đề nghị chỉ có 201 tỷ đồng. 

Còn trong việc tuân thủ chính sách thuế, rất nhiều nước đã chuyển sang quản lý thuế trực tuyến, quản lý thuế tại nguồn để giảm việc thất thu thuế. Chẳng hạn như ở Pháp, các nguồn phát sinh thu nhập của người dân như việc làm, thu nhập từ đầu tư, tiết kiệm đều được kết nối vào trao đổi thông tin tự động với cơ quan thuế. Vào thời điểm kê khai thuế, người dân chỉ việc kiểm tra lại các thông tin có chính xác không, có cần bổ sung sửa đổi gì thêm hay không.

Chính sách thuế TNCN được một số quốc gia dùng như vũ khí để thu hút hay giữ người có thu nhập cao. Chẳng hạn như ở những nơi, mức thuế cao khiến cho nhiều người có thu nhập cao tìm cách né thuế thông qua việc thay đổi địa chỉ thường trú, hay thậm chí quốc tịch như câu chuyện của diễn viên Pháp Gérard Depardieu. Trong khi đó nhiều quốc gia thu hút những người có thu nhập cao với mức thuế rất thấp hay miễn thuế hoàn toàn.

Quan tâm của người dân

Người dân và doanh nghiệp là 2 nguồn đóng thuế chính nên tỷ trọng của từng loại thuế trong tổng thu ngân sách hay tỷ trọng của từng loại thuế trong GDP là một chỉ số mà nhiều người quan tâm. Theo một tính toán của Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF), tỷ trọng của thuế TNCN ở các nền kinh tế phát triển trong GDP có xu hướng giảm trong giai đoạn 1990-2010 và đang có xu hướng tăng nhẹ trở lại. Trong khi đó ở các nền kinh tế đang phát triển hay thu nhập thấp thì chỉ số này chỉ có xu hướng tăng, và tốc độ tăng nhanh hơn ở các nước có thu nhập thấp. 

Nếu nhìn vào tỷ trọng của thuế TNCN so với GDP thì rõ ràng ở các nước đang phát triển như Việt nam thì chỉ số này sẽ tiếp tục tăng, tuy nhiên với những ai nhận thức được vấn đề sẽ để ý nhiều hơn đến tốc độ tăng tỷ trọng thuế TNCN trong tổng thu ngân sách, vì nếu phần thu của cá nhân tăng nhanh hơn thì sẽ bù cho doanh nghiệp và ngược lại. 

Tuy vậy, phần lớn người dân quan tâm đến thuế suất, thu nhập chịu thuế, và sự công bằng trong việc đánh thuế. Nhiều quốc gia trong đó có Việt nam đang áp dụng chính sách thuế lũy tiến, với nhiều khung (bậc) thuế suất khác nhau. Ở Việt nam hiện nay có 7 bậc và là điều mà nhiều người đang mong muốn giảm xuống, như 5 bậc ở nhiều nước khác vì nếu giữ như cũ, nhóm có thu nhập phía dưới sẽ phải đóng nhiều hơn.

Thu nhập chịu thuế còn bị ảnh hưởng bởi các khoản giảm trừ, nguồn thu nhập chịu thuế và lạm phát. Mức giảm trừ có thể là một con số cố định, một tỷ lệ trên thu nhập hay lựa chọn nào tốt hơn đối với người nộp thuế giữa tỷ lệ và chi phí thực phát sinh có giới hạn mức trần. Nguồn thu nhập chịu thuế ngoài ngoài tiền lương tiền công còn là lợi nhuận trên vốn (capital gains).

Dưới áp lực của lạm phát, nhiều người dân thấy thu nhập thực tế của mình bị giảm nhưng cơ cở chịu thuế vẫn chưa điều chỉnh theo kịp. Không những thế, lạm phát làm thu nhập danh nghĩa của người nộp thuế tăng, khiến cho những người này nằm trong khung chịu thuế cao hơn.

 

Những cân nhắc trong việc cải cách thuế TNCN ở Việt nam 

Một chính sách thuế tốt phải đáp ứng được các tiêu chí như đơn giản, công bằng, hiệu quả, có tính tuân thủ cao, cũng như tăng sức cạnh tranh của nền kinh tế. Khi thiết kế một chính sách thuế TNCN thì cơ quan quản lý đều cân nhắc đến các yếu tố quan trọng như: đối tượng nộp thuế (tax unit), khung thuế suất, mức giảm trừ, quy trình quản lý và tuân thủ thuế.

Quá trình cải cách chính sách thuế thu nhập cá nhân thường là một chủ đề thu hút và gây nhiều tranh luận cả về chính trị lẫn kinh tế. Trong một báo cáo của OECD về chủ đề này, kết luận cho thấy xu hướng thuế của các nước trong nhóm này là giảm thuế suất nhưng mở rộng cơ sở chịu thuế nhưng chính sách cụ thể của từng quốc gia thì có nhiều khác biệt. Sự khác biệt đến từ áp dụng một mức thuế (flat tax) hay thuế suất lũy tiến, cân đối giữa thuế trên tiền lương và thuế trên lợi nhuận từ vốn.

Với những bất cập hiện nay trong chính sách thuế TNCN của Việt nam, hướng cải cách nên tập trung vào khung thuế suất, cơ sở chịu thuế, và sự linh động trong việc lựa chọn của người nộp thuế.

Cụ thể số bậc chịu thuế nên giảm xuống còn 5 bậc như nhiều đề xuất hiện nay và cơ sở chịu thuế cần tính đến tác động của lạm phát qua điều chỉnh mức giảm trừ. Bên cạnh đó, cơ sở chịu thuế nên mở rộng hợp lý qua thuế trên lợi nhuận từ vốn trong lĩnh vực bất động sản và đầu tư chứng khoán.

Về sự linh động lựa chọn của người nộp thuế, cần có sự lựa chọn giữa việc đóng thuế theo cá nhân hay theo hộ gia đình tùy theo hình thức nào có lợi hơn cho người nộp thuế, và mức giảm trừ là theo một tỷ lệ nhất định so với thu nhập (như ở Pháp là 10%) hay chi phí thực tế phát sinh nhưng có mức giới hạn tối đa (như ở Pháp tối đa là 12,892 eur/người).

Việc tăng nguồn thu từ thuế TNCN là điều hợp lý và dễ hiểu trong bối cảnh chi ngân sách của chính phủ tăng qua từng năm. Tuy nhiên, việc tăng nguồn thu không chỉ đến từ việc cải cách chính sách thuế mà còn đến từ tăng trưởng của nền kinh tế và thu nhập. Khi kinh tế tăng trưởng và thu nhập của người dân tăng cao thì nguồn thu từ thuế TNCN tăng cao, đặc biệt là ở nhóm các nước đang phát triển. 

Do vậy, việc cải cách chính sách thuế TNCN cần nhìn trong bức tranh tổng thể với các nguồn thu khác từ thuế tiêu dùng, thuế thu nhập doanh nghiệp, bảo hiểm xã hội. Và quan trọng không kém là gia tăng GDP bình quân đầu người thực tế của người dân